Berriz ere ia-ia konturatu gabe nire interesak gure artean popularra ez den gai batera eramaten nau, hau da, Eliza Katolikoaren historiara. Eta berriz ere hasi nahi nuke azpimarratzen, itxura batera behintzat, hemen ia inork ez diola arretarik eskaintzen azken hamarkadetan Euskal Herrian gertatu den aldaketa sozial nagusiari, hots, Eliza Katolikoaren gainbeherari.
Eta bai, ondo irakurri duzue. Euskal Herrian azken hamarkadetan gertatu den aldaketa sozial nagusia ez da, adibidez, ongizatearen estatuaren hedapenarekin lotutakoa; Europako mendebaldeko lurralde industrializatu bat gara XIX. mende bukaeratik eta, gehiago edo gutxiago, gure inguruneko hurbileko lurraldeen antzerako martxa daramagu. Ez da ere, beste adibide bat jarrita, abertzaletasunaren hedapena edo euskararen berreskurapenerako ahaleginen tamaina; egia da horrek Mendebalde honetan berezitasun markatuago bat ematen digula, baina XVIII. mende bukaeratik euskal lurraldeetan sozialki erabat nagusi izan den foralismotik abiatzen bagara, laster konturako gara azken hamarkadetako abertzaletasuna eta euskaltzaletasuna, funtsean, horren jarraipen naturala besterik ez direla. Ez da ere immigrazio espainolaren bigarren uholde handia, nagusiki aurreko mendeko 60etako hamarkadan gertatua; bigarren uholde horrek Euskal Herriko eskualde asko errotik aldarazi bazuen ere oso denbora gutxian, funtsean XIX. mende bukaeran Bilbo inguruan gertatuko lehen uholde handiaren jarraipena besterik ez da, ahaztu gabe XX. mendean zehar, eta gaur egun ere, etengabea izan dela immigrazio-fluxua Hegoaldean (Iparraldean aparte hitz egin beharko genuke kontu honetaz, han ez baitago immigrazio espainolik, bai ordea frantsesa, beste ezaugarri sozial batzuk dauzkana gainera). Hiruzpalau fenomeno sozial indartsu aipatu ditugu, baina horietako bat ere ez da, nire irudiko, Eliza Katolikoaren gainbeherarekin konparagarri.
Izan ere, gutxienez XVI. mendetik hasita Euskal Herri osoa (Hego eta Ipar) erabat katolikoa izan da, Europako eskualderik katolikoenetakoa, dudarik gabe. Hemen Elizak izan duen indarra eta eragin soziala, maila guztietakoa, leku gutxi batzuetakoarekin baino ez da konparagarri: Italia iparraldeko zenbait eskualde, Alemania hegoaldeko beste batzuk, Poloniako beste batzuk, Herbeheretakoak… zerrenda ez da hain luzea, orain xehetasunetarako astirik ez badago ere. Baina Euskal Herria mendez mende San Ignazioren gotorlekua gisa agertzen da edozein begiraleren aurrean, berdin dio europarra, amerikarra, afrikarra edo asiarra izan. Hori da gure historiaren zigilu nagusia mendez mende, gure berezitasuna: Eliza Katolikoaren indar itzela gure artean.
Indar horrek, gainera, aldaketa ekonomiko, sozial eta politiko handi-handiak zeharkatu zituen, ondorio apalgarririk ia-ia nozitu gabe. Horrela, Europako beste eskualde askotan industrializazioak eta ekonomiaren modernizazioak dakartzan aldaketa sozial handiek Elizaren itzala guztiz laburtu bazuten ere, hemen ez zen antzerako ezer gertatu, fabriketan lan egiten zuten proletarioek ere neurri handi batean katoliko izaten jarraitu baitzuten denbora luzez. Politikan ere, Elizak liberalismoa edota demokrazia onartzeko izan zituen arazo handiak modu harrigarri errazean konpondu ziren hemen, 1936ko ateka gaiztoan partidu konfesional nagusiak, EAJk, argi eta garbi faxismoaren kontra paratzea erabaki zuenean. Batzuetan badirudi oraindik ez garela kargutu Jose Antonio Agirrek gidatu zuen lerro politikoak une historiko horretan zeukan berezitasun ikaragarriaz: ageriki eta zintzoki katolikoa zen politikari bat armak hartu zituena faxismoaren kontra eta bat egin zuena komunistekin, haiek bere gobernuan bertan onartuz. Eskandalu eta berrikuntza itzela orduko Elizari begira! Normala, naturala, faxistekin bat egitea izango zen, gorrien kontra! Xehetasunak xehetasun, hori da Italian, Alemanian, Frantzian, Espainian… politikari katoliko guztiz gehienek egin zutena, Erromako agindu eta gomendioak segituz, bestalde. Bada, hemen ez. Eta hori itzelezko berezitasuna izan zen une horretan. Inoiz egon bada euskal berezitasunik Europa mailan, horixe izango genuke bat, oso nabarmena.
Eta hori dena gertatu ondoren, 1970eko bueltan, Europako leku gutxi-gutxitan bezala seminarioak eta komentuak milaka eta milaka gazte suharki katolikoez gainezka zeuden unean, hiruzpalau urtetan dena behera etorri zen. Seminario eta komentuak hustu egin ziren bapatean. Eta katolikotasunaren atxikimendu sozialean etengabeko odolustutze luzea abiatu zen, gaur egun ere irauten duena. Eliza minoritarioa bihurtu zen eta, gauzak ez badira aldatzen, denbora labur baten barruan ghetto batean bukatuko du ziur aski.
Aldaketa handi hori ulertzea beti izan da nire kezketako bat. Horregatik, beharbada, Pello Zabala idazle eta euskaltzale ezagunaren azken liburua ikusi orduko, erosi eta irakurri nuen. Hauxe da izenburua: Joan XXIII.aren Kontzilioa Frantziskoren garairako: Pello Zabala blogariaren hegaldiak (Arantzazu Edizio Frantziskotarrak, 2013).
Ondoren esatera noana ez dakit Zabalak berak ontzat emango lukeen (ziur aski ez) baina aspaldi-aspalditik apaizak eta erlijiosoak bi multzotan sailkatzeko ohitura izan dut nik: bigarren-vatikanotanarrak eta besteak (pre- eta postkontziliarrak). Apaiza beti apaiz, hori ederki daki apaizekin tratatu duen edonork, baina apaiz horren ideologia oso desberdina izaten da Vatikano II.ari buruz duen jarreraren arabera. Ideologiaz eta pentsaeraz ari naiz, jakina, ez harreman pertsonaletan izaten diren kontuez, zeren maila pertsonalean ideologiak eta pentsaerak sarritan bigarren maila batera pasatzen dira eta bestelako enpatia zehazgabeago batzuen arabera jokatzen dugu denok edo gehienok. Baina ebidentea da niretzat Vatikano II.a pozez eta itxaropenez hartu zutenek, askotan, sufritu besterik ez dutela egiten Elizako agintariek hainbat arazoren aurrean hartzen duten jarrerekin. Eta adibideak, milaka.
Baina zer izan zen Vatikano II.a? Bi modutara erantzun daiteke: Elizaren historiaren ikuspuntutik, XVI. mendetik hona izan duen gertakaririk garrantzitsuena; Euskal Herriaren ikuspuntutik, euskal gizartean azken hamarkadetan gertatu den aldaketa sozial nagusia markatzen duen mugarria. Zeren eta, harrigarriro apika, Eliza Katolikoaren gainbehera Euskal Herrian hain juxtu ere kontzilio horren ondoren hasten da. Kontzilio horren ondorioz ere? 
Pello Zabala, argi dago, ez litzateke azken galdera horrekin ados egongo. Vatikano II.a eliza (orain maiuskularik gabe) eraberritzeko eta gaurko mundura ekartzeko (aggiornamento ospetsua) egin den saiorik garrantzitsuena da. Hori gabe gauzak askoz ere okerragoak izango lirateke, ziur. Baina liburuan ez dihardu horretaz, hots, Kontzilioaren ondorioez, Kontzilio berari buruz baizik. Eta liburu deskriptiboa da funtsean: nork deitu zuen kontzilioa, nortzuk bildu ziren, nolako jarrerak agertu ziren, nolako talde, zalantza, gatazka… zenbat aldiz bildu ziren eta zer onartu zuten. Hori deskribatzea da liburuaren xedea, eta ederki betetzen duelakoan nago. Liburu dibulgatibo bat da, gainera, eta asmo didaktiko nabarmenez idatzia. Estilo zuzena, zehatza, erraza. Euskara… zer esan daiteke Pello Zabalaren euskarari buruz, laudatzeaz aparte? Gauza bat, apika: euskaldun errealak dituela gogoan beti, hau da, euskal irakurle-masa handia, oinarrizko azalpen batzuk gustura irakurriko dituena goiko mendietara igotzeko aparteko ahaleginak egiten saiatu gabe. Zentzu guztietan.
Liburu erraza da, beraz, baina oso informazio zehatza dakarrena. Datak aipatzen dira, pertsonaiak, arazoak, kopuruak… beti informazio zehatza emanaz. Agian, dokumentu zehatzak aipatzean, aipu gehiegi egiten dituelakoan nago, zehaztasun gehiegi, baina liburuak duen egiturari esker, uneren batean aspertuz gero erraza da zati horien gainetik pasatzea hari nagusia galdu barik. Egia da neuk bukaera aldera neke apur bat sentitu dudala Kontzilioaren dokumentu guztien laburpenak bata bestearen atzetik irakurtzean, baina hari nagusia oso argia da beti eta liburua laburra denez gero (179 or.) ez da astuna egiten. Bukaeran Kontzilioari buruz ideia argi bat atera dudalakoan nago.
Ez noa liburua laburbiltzera, interesatuak erraz helduko baitio irakurtzeari. Bi kontu berezi bai aipatu nahi nituzke hemen. Bata, agertzen diren bi aitasantuei buruzkoa, bestea liburuaren bukaeran Joxe Arregi teologo eta frantziskotar-ohi ezagunak gaineratzen duen hitzoste laburrari buruz.
Gure gaurko munduan normala den bezala, aitasantuei buruzko aipuek doktrinari buruzkoek baino arreta handiagoa erakartzen dute berehala. Ildo horretan Zabalaren hautua oso markatua da: Joan XXIII.a zeruraino igotzen duen heroi miretsia, benetako santu bat da; hari zor zaio Kontzilioa deitzea eta hartu zuen bide berritzailea hartzea. Tamalez, lau urte iraun zuen Kontzilioa hasi eta gutxira hil zen; bere lekua hartu zuen Paulo VI.a, berriz, gure Milango Hamlet da (63. or.), hau da, zalantzarik zalantza ibili zen aitasantu beldurtia, aurrekoak ezarritako ildoari behar besteko kemenez eusteko gai izan ez zena eta, ondorioz, Erromako kuria boteretsuaren presio lotsagabeei behar baino askoz ere gehiago amore eman ziena. Ildo horretan Zabalak aipatzen dituen gertakariak eta ematen dituen datuak oso argigarriak dira, ikus bereziki Gorriak ikusitako astea atala (100-101 or.); hortxe okertu omen zen kontzilioa.
Zabalak datuak ematen baditu ere, eta datuak hautatzeko eta emateko moduan beti balorazioak daudela denok dakigun arren, balioespen orokor bat egitea Joxe Arregiren eskutik doa, eranskin gisa doan azken atalean: 50 urte eta gero zer? (175-179 or.). Eta bera ere, Zabala bezala, aho-bizarrik gabe mintzatzen da: “Vatikanoko II. Kontzilioa inork espero baino aurrerago joan zen, baina ez zen iritsi molde zaharkituak haustera” (176.or.). Hau da, Vatikano II.a saio zapuztua da funtsean, bide erdian gelditu zen asmoa, zinezko helburura iritsi gabe. Edo, beste modu batean esanda, erdi-bidean egoteko Paulo VI.ak erakutsi zuen erabakimenari esker, azkenean kontzilioa zapuztuta geratu zen: “funtsezko gai guztietan teologia premodernoa gailendu zen Kontzilioan” (177. or.). Eta hori kontzilioari berari buruz, baina Paulo VI.a hil ondoren Joan Paulo II.ak Elizaren lema hartzen duenean, egindako bide erdi hori ere desegiteari egin zitzaion: “Hori bati, Kontzilioaren izenean beti ere eta bertako dokumentuak etengabe aipatuz, Kontzilioko dokumentuek horretarako nahi adina aukera eskaintzen baitute, hainbat kontraesan eta hainbat konpromisozko formula dituelarik, nahi duenak nahi duen bezala ulertu” (177. or.). Bere ondorengo Benedikto XVI.a joera berdinekoa zen.
Gure bi egileen arabera balantzea bihotz erdiragarria da: “beste Kontzilio bat beharko litzateke” (178. or.). Baina ez dirudi Frantzisko aitasantu berria horretarako gai izango denik. Ondorioz, Joxe Arregiren arabera Eliza Katolikoa, itxura guztien arabera “ghetto marjinal” bilakatuko da (178.or.). Neuk ere neure ingurura begiratu eta ez dut besterik ikusten. Aldiz, Arregik liburuaren azken-azken lerroetan fede suharrez beterik aldarrikatzen duen esperantza gartsuaz ez nuke jakingo zer esan.
Azken iruzkin bat, apika. Liburua irakurri ahala behin baino gehiagotan galdetu diot neure buruari gaur egungo gazte batek ulertuko ote lukeen ezer. Izan ere, adin batetik gorakoek nahita nahiez izan dugu oinarrizko ezagutza erlijioso batzuk, baina esango nuke gazte guztiz gehienek ez dutela horrelako aztarrenik ere ez. Ezta kolegio erlijiosoetara joan direnak ere. Joan Paulo II.ak modan jarri zuen ikuskizun erraldoiezko praxi katoliko horrek (ekitaldi erraldoiak, itzelezko jendetzak, fokoak, ikuskizunak…) horixe ere ekarri baitu, beharbada: fededun diren gazteek ere ziur aski ez dakitela ia-ia ezer fede horren doktrinez eta hura administratzen duen Elizaren historiaz. Ezagutzen dutena aitasantu liderraren irudia da, eta besterik ez. Bitxia.
Bibliografia:
Zabala Bengoetxea, Pello: Joan XXIII.aren Kontzilioa Frantziskoren garairako : Pello Zabala “blogariaren” hegaldiak. Arantzazu Edizio Frantziskotarrak, Oñati, 2013
“Sarrera honek #Kultura Zientifikoa I. Jaialdian parte hartzen du”
Iruzkinak (1)