Duela gutxi irakurri nuen Jokin Zaitegiri buruz Jon Diaz Egurbidek, bere doktorego tesia laburbilduz, idatzi duen liburu interesgarria: Jokin Zaitegiren ekarpenak euskal curriculumean: eginak eta asmoak (Utriusque Vasconiae, 2013). Eta berehala nire gogoa pertsonaiak gatibatuta geratu da, lerro hauek idaztera bultzatuz.
Hasiera motel xamarra iruditu zaidan arren (“1.- Haurtzaroa”, “2.- Jesuitetan”), Guatemalara iritsi orduko interesa irabazten du, nabarmenki, eta hortik aurrera erritmo bizian irakurri dut. Bukaeran, beste zerbaiten esperoan geratu izan naiz, autorea hondoraino heldu izan ez balitz bezala. Zerbait falta zaidala iruditzen zitzaidan eta zerbait horren bila deliberatu nuen egile berberak Paulo Iztuetarekin batera argitaletxe berean argitaratutako gutuneria ere irakurtzea (Jokin Zaitegiren gutunak eta Jokin Zaitegiri gutunak I-II, Utriusque Vasconiae, 2007); orobat, Zaitegi hil eta gutxira J.M. Velez de Mendizabalek argitaratutako liburu ezaguna (baina neuk oraingoz irakurri gabea) eta, zaitegialdia biribiltzeko, Paulo Iztuetaren Orixe eta bere garaiari (1991) astinaldi bat ematea (hori bai, hori bere garaian irakurri nuen, baina berriro zabaltzea ez zitzaidala gaizki etorriko pentsatu nuen). Zer esanik ez, aspaldi haustutako Platoneneko atarian (1962) eta inoiz hasi gabeko Bidalien eginak (1955) begiratu beharrekoen zerrendan jarri nituen, horiek biak behintzat bai.Azkenean, egitarauaren handiak beldurtuta akaso, edo beti beste mila eta bat gauza irakurtzeko zain izaten ditugulako denok, ez diot oraingoz ezeri ekin. Baina pentsatuz hobe dela txori bat eskuan hogei airean baino, lerro batzuk oraintxe bertan idaztea otu zait, eta gero ikusiko.
Jokin Zaitegi (1906-1979) ez da ezezagun bat euskal kulturaz zerbait arduratu den edonorentzat, baina aldi berean ez nuke esango oso ezaguna eta aipatua denik. Gehienok lau topikorekin geratzen gara, alegia, jesuita, hiperpurista, hipereuskaltzale, hiperabertzale, Platonen euskal itzultzaile goiztiar, bere asmo guztietan goitik behera porrot egin zuen gizajoa. A, bai! Ahaztu egin zait Euzko Gogoa (1950-1959). Hortik aurrera, ezer gutxi. Lan asko egin eta asko sufritu zuela, hori bai. Izan ere, urte latzak tokatu zitzaizkion, euskarak bere historia guztian bizi izan dituen latzenak. Eta euskara zen bere bihotza.
Apur bat gainetik irakurtzen ari izanda ere konturatuko zineten arestiko paragrafoan zerbait falta dela. Garrantzi bereziko kontu bat. Galdera gisa jar dezadan: zein da Zaitegiren lan guztien iparra, izarra, helburua, zerumuga? Zertarako egin zituen egin zituen lan guztiak? Euskara aurrera ateratzeko? Bistan da baietz, baina zerbait gehiago zehaztu beharko genuke. Eta ez da zaila, funtsean denok dakigun zerbait baita, baina gutxitan ahoskatzen dugu osorik: Jokin Zaitegiren helburua Euskal Unibertsitatea zen. Eta adi! Euskal Unibertsitatea esaten dugunean euskarazko unibertsitatea esan nahi dugu. Zehatz-mehatz hori eta ez beste ezer. P. Iztuetak lehenago ere esana zuen hori (ziur aski Velez de Mendizabalek ere), baina uste dut Diazen liburu hau irakurrita gera zitekeen edozein zalantza aienatzen dela. Bereziki kontsultatu beharrekoa da azken atala (“6.- Euskal kultura sustatzen”, 189-217 or.). Zaitegiren asmo guztiek zehazki jomuga hori zuten, hori da neuk, liburu hau irakurrita, atera dudan ondorio nagusia. Beste guztia horren zerbitzura zegoen azken buruan.
Beste guzti hori, asko da. Eta luze mintzatu beharko ginateke Zaitegiren bizitzaz eta lanez, baina lehen hurbilpen baterako agian aski da Diazek eranskin gisa argitaratzen duen “Jokin Zaitegiren curriculuma” (253-269 or.) begiratzea. Liburuak eta itzulpenak, poesiak eta artikuluak, saiakerak eta hitzaldiak. Errespetua ematen duen lan bilduma da. Baina guztiari barne-logika gotor bat ematen diona beste zerbait da. Bada dokumentu bat asmo horiek bereziki ondo biltzen dituena. Ez omen dago garbi Zaitegik berak egina den, edo Andoni Urrestaratzu Umandik: “Euskal Irakaskintzaren Egitaraua” du izenburu eta 1957ko “garagarrilean” (beraz ez dakigu ekainean edo uztailean) dago datatua. Aipu luzetxo bat egingo dugu:
“Euzkadi osoa, erri guztiak eta goi eta beko gizaseme denak “euskaldun” [euskal hiztun] izan arte […] Euskera jasotzeko eta, bide batez, gure Erri´aren bizia ere eusteko, ezin ukatu lenengo irakaskintza dugula biderik onen eta bearrena; eta irakaskintza orren oñarria irakaslea dugu lendabizi ta bearrena. Beraz, euskal-irakasleak eratzea arreta aundienaz egitekoa. Euskal-irakaslea Euskal-Ikastola Nagusian egin bear da; goiko hein ontan egiteko euskal-irakasleen eratzea, bearra zaigun garrantzi aundie[n]ean ematen [sic]. Gero, bere bizibidearen zear, Ikastola-Nagusi´ari atsikia bizitzeko ta onen eta Erri´aren bitarteko izateko […] Helburua: Euzkadi osoa Euskalerri biurtzea: erriaren kultura, bide batez, jasotzea” (208 or.)
Aipu nahasia da, aitor dut. Batetik, Zaitegi-Urrestaratzuren euskara trinkoa eta garbizalea ez da ulerterraza guretzat, bestetik Diazek ez du dokumentua osorik transkribatzen, bere testu propioan txertatzen baizik, eta batzuetan ez dakigu ondo aipamen literala den ala aipugilearen iruzkina (orobat, ez digu iturria argi eta garbi seinalatzen). Baina aipua literalki irakurrita, eta areago Zaitegiren bizitza eta lan osoaren argitan ulertzen saiatuta, uste dut kontua argi baino argiago dagoela: helburua Euskal Herri osoaren (“Euzkadi”) euskalduntze orokorra da; horretarako bide nagusia eskola izango da; baina ganorazko eskola bat antolatzeko ezinbestekoa da irakasleak formatzea, eta irakasleen formaziorako ezinbesteko lekua Euskal Unibertsitatea da (“Euskal-Ikastola Nagusia”). Ondorioz, Euskal Unibertsitatea lehenbailehen sortu behar da, ikastolak baino lehenago (edo, apika, aldi berean).
Eta ondorio hori guztiz harrigarria da: Euskal Unibertsitatea, alegia, euskaraz funtzionatuko duen unibertsitatea, ikastolak baino lehenago sortu behar zela esaten zuen Zaitegik? Baina gizon hori burutik jota zegoen ala? Bada, neuk uste dut ezetz. Teoria oker bat zerabilen, ziur aski, baina teoria hori, berez, koherentea zen eta bazuen bere logika eta bere sustraia. Zein? Hurrengo mezuan saiatuko naiz argitzen.
Bibliografia:
Diaz Egurbide, Jokin: Jokin Zaitegiren ekarpenak euskal curriculumean: eginak eta asmoak. Utriusque Vasconiae, Donostia, 2013
“Sarrera honek #KulturaZientifikoa 2. Jaialdian parte hartzen du.”
Iruzkinak (1)