Azurmendi, Joxe, Historia, arraza, nazioa : Renan eta nazionalismoaren inguruko topiko batzuk, Donostia: Elkar, 2014.
Euskaldunoi beti gustatu izan zaigu predikatzea. Txillardegik esaten zuen bezala (neuk hari entzun nion, buruz-buru) hau apaizen herria izan da beti. Bada, beti-beti ez dakit, baina XVI.mendetik aurrera kontaezinak dira euskal apaiz, fraide eta mojak, hainbeste non, erlijio katolikoa maldan behera sartu denean ere (XX. mendearen bukaera aldera) predikatzaile mota berri bat sortu zaigun, Europaren eta Ilustrazioaren predikatzaileak. Badakizue, progre militanteak. Tira, umorez hartu beharreko kontua da, ziur bainaiz webgune honen irakurle ia guzti-guztiak ere progreen lerroetan kokatzen garela, aldez edo moldez, eta batzuk biziki maite dugula predikatzea, hau ez bada, beste hori edo beste hura. Neure burua ezartzen dut zerrendaren hasieran, inor minduta senti ez dadin.
Eta aurrekoan esanda legez, une zehatz honetan dator Joxe Azurmendiren aizkorakada, galdetzen digularik mitoak eraisten hasita ea zergaitik ez diogun Ilustrazioaren mitoari ere igurtzi pare bat egiten, ea zer dagoen beti erakusten digun janzkera dotore horren azpian. Baina bere argudiobidea segituko dugu, lehenengo eta behin aipu erreduntate xamar batekin:
“Renan arrazista da: hitorialari gisa, orientalista gisa, filosofo gisa, arrazismoa erabili egiten du bere zereginetan, horretarako egokituriko arrazen teoria bat ad hoc adelatuz, komeni zaizkion nolanahiko baiespenez josia. “Garaiko artxibotik” ari da. Ia ebidentzia bat bezala erabiltzen du. Tradizio zabal, sakon errotu batean dago ere, eta hartaz eskrupulu barik baliatzen da. Todorovek idatzi duen legez, Renanengan aurkitzen duguna, ez da “les sédimentations d´une idéologie racialiste commune et anonyme de l´époque” baizik [“garaiko ideologia arrazialista arrunt eta anonimo baten sedimentazioa”] (itzultzailea, P.G.)]” (175. or.)
Horra, progreen heroi bat, Renan, berriz ere arrazista gisa pintatua, eta oraingoan T. Todorov bezalako autoritate dudaezin baten bermeaz (Todorov paristar intelektual tipiko horietako bat da). Zalantza batzuk sortu beharko lizkiguke progreoi, ezta? (Ez dezagun ahantz, hemen gehienok gara progreak, neurri handi edo txiki batean). Baina Todorovek ez dio hori bakarrik, baita beste hau ere: “Le portrait des Sémites fait par Hitler doit néanmoins beaucoup à Renan” (Todorov, aipatuta hemen: 176. or.) [“Hitlerrek semitez egindako potretak, haatik, asko zor dio Renani” (Todorov, itzultzailea, P.G.)]. Hitler aipatu digute, autoritate paristar baten eskutik, eta hain zuzen ere, ez betiko abertzale gaiztoak kondenatzeko, kristo guztiak espero izango zuen bezala (ohituta gaude danok), ez, horretarako ez, baizik eta Renanekin konexio zuzenean jartzeko! Ai amatxo maitea!
Baina hasi besterik ez gara egin. Gaia konplikatua eta bihurria da eta Azurmendik berriz ere erudizio-uholdeka erasotzen digu, olatuka, eta berriz ere katarata baten azpian bezala sentitzen gara, ura jaso-ta-jaso, eta arnasa hartzeko eta zerebroa martxan ipintzeko zailtasunekin. Saiatuko naiz uholdea ur-xirripa bihurtzen eta handik bizpahiru katilukada edaten, lasaitasunez; baina zuek ez ahaztu uholde batetik edaten ari garela. Has gaitezen aipu batekin:
“Tradizio ilustratua kontuz hartzeko kontua da. Hor dabiltza batzuk, Elizako santuak galdu dituztenean, Ilustrazioaren elizan santuak bilatzen. Voltaire, Kant, Marx, ordea, edo Renan, pentsatzaile handiak dira, ez pentsatzaile santuak. Espiritu kritikoz irakutzeko espiritu kritikoak dira. Maisu intelektual diskutigarriak, ez derrigor beneratzeko ereduak, gutxiena eredu moralak. Bi gauzok nahasten dituenak, hain zuzen arrazoimen kritikoaren irakasleak, fedearen eta debozioaren objektu bihurturik dauzka. Argien Mendearen ordezkari hoberik zein Voltaire baino? Hala ere, Voltaireren ederrak, propaganda “ilustratuak” egun eratxikitzen dizkion horeik ote dira, ala ez ote dira horietxek hain zuzen falta dituenak, eta berari bezala tradizio europar ilustratu osoari falta zaizkionak?” (176. or.)
Baina aski da. Puntu honetan utziko diogu Azurmendiren testua kopiatzeari eta, zuzenean (Azurmendik ez bezala) Jaun Done Voltaireren aipu batzuk txertako ditugu, irakurleak jakin dezan zertaz ari garen. Aipuak bere testinguruan ulerteko behar direla? Bai, noski, horretan ari da Azurmendi ere, baina geuk moztu eta soildu egingo dugu, apropos. Irakurle, ikara zaitez:
[Voltairentzat] beltzak, hotentoteak, etab., edo txinatarrak, etab., kuantitatiboki giza-jendearen gehien-gehiengoa, arras bestelako abere jendeak dira. Beltza, esaterako, da “un animal noir qui a de la laine sur la tête, marchant sur deux pattes, presque aussi adroit qu´un singe, moins fort que les autres animaux de sa taille, ayant un peu plus d´idées qu´eux, et plus de facilité pour les exprimer; sujet d´ailleurs à toutes les mêmes nécessités; naissant, vivant et mourant tout comme eux” (Voltaire, 179. or.)
[Beltza, esaterako, da “animalia beltz bat zeinak daukan artilea buru gainean, dabilen bere bi hanken gainean, ia tximino bat bezain trebe, bere tamainako beste animaliak baino makalago, beroriek baino ideia apur bat gehiago duelarik, eta erraztasun handiagoa haiek adierazteko, beharrizan guztiz berdinen menpeko bestalde; jaio, bizi eta hiltzen delarik beraiek bezala”](Voltaire, itzultzailea, P.G.)
“(…) Est bien difficile qu´Adam qui était roux, et qui avait des cheveux, soit le père des nègres qui sont noirs comme l´encre, et qui ont de la laine noire [ardiek bezala!] sur la tête” (Voltaire, 179. or.)
[“(…) Benetan zaila da Adam, ilegorria zena, eta ileak zeuzkana, izatea beltzen aita, beroriek direlarik tinta bezain beltz, eta artile beltza dutelarik [ardiek bezala!] buru gainean”] (Voltaire, itzultzilea, P.G.)
“Les Blancs sont supérieurs à ces Nègres, comme les Nègres le sont aux singes, et comme les singes le sont aux huîtres.” (Voltaire, 179. or.)
[“Zuriak beltzak baino goragokoak dira, hala nola diren beltzak tximinoak baino goragoko, eta tximinoak ostrak baino”] (Voltaire, itzultzailea, P.G.)
“La race des Nègres est une espèce d´hommes différente de la nôtre… on peut dire que si leur intelligence n´est pas d´une autre espèce que notre entendement, elle est très infèrieur. Ils en sont pas capables d´une grande attention, ils combinent peu et ne paraissent faits ni pour les avantages, ni pour les abus de notre philosophie.” (Voltaire, 179. or.)
[“Beltzen arraza giza-espezia desberdin batekoa da gurearen aldean… esan daiteke beraien adimena gure enteleguaren aldean beste espezie batekoa ez bada ere, oso azpikoa dela. Beraiek ez dira gai arreta handirik jartzeko, gutxi antolatzen dira eta ez dirudite eginak gure filosofiaren ez abantailetarako, ez gehiegikerietarako”] (Voltaire, itzultzailea, P.G.)
Lau aipu jaso ditugu, guztiak orrialde beretik. Ez dira bakarrak. Segitzen du, eta segitzen du, eta segitzen du… gogorrenari ere malkoak isuriarazi arte. Honez gero ez dakizu zer pentsatu. Voltaire, tolerantziaren maisu hori! Ederra maisua!
Baina, esango digu Ilustrazioaren fededunak bere azken lubakian gorderik, beltz afrikarrei buruzkoak dira horiek guztiak, bere testuinguruan kokatu beharrekoak, europarrokin desberdina zen… Bon, testuingurua bada ere jakitea Voltaire esklabismoaren aldezle argia zela eta beltzen trafikotik dirutza ederrak irabazia, baina, bada marka, juduei buruz oso-oso antzera pentsatzen zuen, apur bat aurrerago irakurtzen dugun beste aipu parrastada batean erakusten zaigun bezala. Aipu bakarra kopiatuko dugu, dena den:
“Vous ne trouverez en eux [juduengan] qu´un peuple ignorant et barbare, qui joint depuis longtemps la plus sordide avarice à la plus détestable superstition et à la plus invincible haine pour tous les peuples qui les tolèrent et qui les enrichissent.” (Voltaire, 181. or.)
[“Zuek ez duzue aurkituko beraiengan [juduengan] baizik eta herri ezjakin eta barbaro bat, zeinarengan bat egiten duen aspaldi-aspalditik zekenkeriarik okaztagarrienetik sineskeriarik hastiagarrienera eta, toleratu eta aberastu egiten dituzten herri guztienganako, gorrotorik garaiezinena”] (Voltaire, itzultzailea, P.G.)
Ez dugu segituko frogak pilatzen. Azken aipu batekin despedituko gara. Ez da Voltairena, ezta Azurmendirena ere, Léon Poliakov (1910-1997) historialari frantses ospetsuarena da. Izan ere, norbaitek pentsa dezake Azurmendik ikuspegi oker bat aurkeztu nahi izan digula, apropos. Bada, ikus dezagun zer dioen Voltairez arrazakeriaz eta antisemitismoaz dagoen autoritate intelektual prestigiotsuenetako batek:
“Pour l´historien, le paradoxe ou l´énigme présentés pour Voltaire est qu´il demeure dans la mémoire des hommes le prince des apôtres de la tolèrance, en dépit d´un impitoyable exclusivisme qu´on en saurait qualifier autrement que de raciste, et dont ses écrits témoignent autant que sa vie” (L. Poliakov, 185. or., 775. oinoharra).
[“Historialariarentzat, Voltairek paratzen digun paradoxa edota enigma da beronek irauten duela gizakien memorian tolerantziaren apostoluen printze gisa exklusibismo gupidagabe baten despit, zeina ez genuke jakingo kalifikatzen arrazistatzat baizik, beraren idazkiek bezala bizitzak beste horrenbesteko lekukotasuna ematen dutelarik”] (Poliakov, itzultzailea, P.G.)
“Sarrera honek #KulturaZientifikoa 3. Jaialdian parte hartzen du”.
