Joxe Azurmendi filosofoaren azken liburua
zinez gomendagarria da. Ukitzen dituen hainbat auziren artean Volksgeist
ideiaren faltsifikazioa eta espainiar intelektualen maila eskasa iruditu
zaizkit bereziki nabarmenak.
Gaia
Liburu honetan Azurmendik XIX eta XX. mende
arteko espainiar intelektualek “espainiar arima” nola ikusten zuten
ikertzen du: Fernán Caballero-k, Menéndez Pelayo-k, Giner de los Ríos-ek,
Unamuno-k, Ortega y Gasset-ek… Horiek guztiek Espainiaren esentzia bilatu
zuten, batzuetan “alma de España” deituz, beste batzuetan, “espíritu de la
raza”, etab. Ideia horiek nondik atera zituzten eta nolako esanguraz baliatu
zituzten aztertzen du Azurmendik.
Liburuaren ahulgunea
Liburuko atal guztiak ez dira maila berekoak,
espainiar intelektual batzuk zuzenean eta zehaztasun handiz aztertzen dira
(Unamuno eta Ortega y Gasset bereziki) eta beste batzuk
gaingirokiago. Zentzu horretan, forma aldetik ez da liburu guztiz biribila.
Apaltasunez aitortzen du egileak: “Hau ere idatzi ez nuen liburu bat
da: alde guztietatik txatalak, notak, fotokopiak – material asko eta denbora
gutxi.” Presaz egindako liburua bada, baina hala
ere arras argigarria mamiari dagokionez. Are gehiago: ustez ereduzkoak diren
liburuek sekula ikertzen ez dituzten gaiak lantzen ditu.
Ondorio ezustekoa
Azurmendi zoragarri da. Bere obraren bat irakurtzen dudan aldi
bakoitzean ordura arte ziurtzat ematen nuen ideiaren bat zartatzen dit.
Hola, egungo espainiar ikertzaileek (Javier Varela,
Antonio Elorza…), XIX.-XX. mende arteko intelektualak aztertu izan
dituztenean, horien “espainiar arima” ideia, aleman erromantikoekin eta Volksgeist
famatuarekin (‘herri espiritua’) erlazionatuz esplikatu dute. Beraz, esan izan da,
espainiar esentzialismoaren bilatzaile guztiak, berdin katolikoak zein
krausistak, erregenerazionistak zein 98ko belaunaldikoak, denak Herder,
Schlegel, Hegel eta gisako aleman autoreetan inspiratu zirela. Ni neu ere
konbentzituta nengoen hala zela. Bada Joxe Azurmendik auzi hori berraztertu
ostean ondorio harrigarri bat ateratzen du: ez dela egia. Hots: XIX-XX arteko espainiar
intelektualak ez ziren aleman erromantikoetan inspiratu. Izan ere,
espainiarren “herri arima” ideiak ez du zerikusirik erromantikoen Volksgeist
ideiarekin: arima eta espiritua ez baitira gauza bera, eta aleman
erromantikoentzat herria sekula ez baitzen arrazarekin berdintzen, espainiar
intelektualek ekuazio hori sarri egin arren.
“Espainiaren arima” ideiaren iturburua, beraz,
beste nonbaiten bilatu behar da. Eta Azurmendik seinalatzen du non: XIX. mende
amaierako eta XX. mende hasierako Herrien Psikologia eskolan (erromantizismoarekin zerikusirik gabekoa berau).
Herrien Psikologia Europa osoan bultzatu zutenak aleman autore batzuk (Lazarus,
Steinthal…) eta batez ere frantses intelektualak izan ziren (Taine, Renan,
Gobineau, Barrès…). Pentsaera horri lotuta egon ziren lurraren eta arrazaren
determinismoa, arima nazionala, aristokratismoa, xenofobia, darwinismo soziala,
inperialismoa eta gisako ideiak. Hitlerrek ere hortik atera zituen bere
ideologiarako hainbat oinarri, eta, Azurmendik erakusten duenez, ildo berean
mugituz Ortega y Gasset bera ez zen nazismoaren pentsaeratik oso urruti
ibili. Beraz Herrien Psikologia da espainiar esentzialismoaren abiapuntua,
agerpen arrazista ugarirekin. Dena dela ez dut orain puntu horretan sakonduko
(gehiago jakin nahi duenak Azurmendiren liburuan aurkituko du). Horri lotutako
beste auzi bat iruditu zait deigarria.
XIX-XXko espainiar
intelektualen maila eskasa…
Azurmendik dio XIX-XX arteko espainiar
intelektualek ia-ia faltsifikatu egin zutela aleman erromantikoen Volksgeist
ideia, zeren inoiz aipatu arren, nahi bezala itzultzen zuten (“espíritu
nacional”, “alma popular”, “potencia creadora”, “atavismo racial”…) esanahia
guztiz itxuraldatuz, eta jatorrizko adiera erromantikoarekin zerikusi gabeko
beste zerbait bihurtuz. Ez dakit faltsifikazioa ote den transformazio hori
izendatzeko hitzik egokiena, zeren faltsifikazioak egia ezagutu eta nahitara
gezurra esateko borondate bat adierazten du, eta espainiar intelektualek
ulertu ere ez zuten egin alemanentzat zer esan nahi zuen Volksgeist kontzeptuak.
Eruditu eta jakintsu itxurapean espainiar
intelektualek Europako ideien hondarrak baino ez zituzten jasotzen, bigarren
eskuko iturrietatik (normalean frantsesezko errefritoetatik). Azurmendik
agertzen duenez, eta maiz esan denaz bestera, oraindik frogatzeke dago XIX.
mende osoan espainiar intelektualek aleman pentsalaririk irakurri zutenik
(ez Herder, ez Hegel, ezta Herrien Psikologiako autore alemanak ere). Unamuno
bera, alemana jakiteaz harrotu arren, ez omen zen gai hizkuntza hartan elkarrizketa
soil bat izateko. Herrien Psikologiako ideiak bada, ez zituzten zuzeneko
iturrietan ikasi baizik bertsio dibulgatuetan, eta oso errigore gutxirekin
erabiliz gainera (zientzia sozial izateko bokazioaz sortutako kontzeptuak
metafora mistiko gisa baliatzen zituzten, soziologia edo filosofia baino
gehiago saiakera literario-patriotikoak egitera jolastuz).
…eta XXI. mendekoena ez hobea
XIX. mendeko espainiar autoreen maila eskasa
bazen, Azurmendik erakusten du XX. mende amaierakoena eta XXI. mende
hasierakoena ez dela hobea: egungo ikertzaile espainiarrek, esentzialismo
itxurako zerbait aurkitzen duten bakoitzean, aleman erromantikoen eraginari
botatzen diote errua, Herder-en eraginari, Volksgeist-ari, ohartu gabe
“alma nacional”, “espíritu racial” eta gisako ideiak espainiar intelektual
ezjakinek sortutako europar topikoen bariante autoktonoak direla. Hau da,
aleman erromantizismo higuingarria omen zen hori, izatez espainiar kastizismo
jator-jatorra dela. Eta hola segitzen dugu, egun ere, eta ni neu lehena, hainbat
europar autore garrantzitsu oraindik beren testuetan irakurri gabe, espainiar
ikertzaileez fidaturik. Eta argi esan beharra dago: egungo espainiar
ikertzaile ospetsuek ere ez dituzte Herder edo Hegel modukoak aztertu,
nahiz haietaz pontifikatzen aritu.
Egunen batean animatuko naiz horiek neronek
zuzenean irakurtzera. Bitartean, Azurmendiren lanek konfiantzazko gida bat
eskaintzen didate. Espainiaren arimaz honek, esate baterako. Ez da eskuetatik erortzen den liburuetakoa. Kulturaren
eta pentsamenduaren historia interesatzen zaion orori gomendatzen diot:
Joxe Azurmendi (2006): Espainiaren arimaz, Elkar, Donostia, 283 orr.
David Moya says:
Joxe Azurmendi al da euskal intelektualik gorena? Okerrago. Azken finean, filologiaz haratago, zenbat euskal idazlek dute ezer esateko? Zortzik? Lauk? Espainolak pentsalari kaskarrak izateak ez gaitu argiagotzen. GARAk argitara eman berri duen Erroak bildumako liburu guztiak erderaz izan ziren idatziak, Azurmendi jaunarena izan ezik.
Pruden Gartzia says:
Baina, David, kontua ez da “pentsalari-liga” bat antolatzea eta han Espainia, Frantzia edo Alemaniaren kontra “partiduak irabaztea”.Nire ustez, kontuaren muina beste hau da: pentsalari espainolek nazionalismoari buruz (oro har harturik, eta bereziki espainiar eta euskal nazionalismoei buruz) darabiltzaten ideiak falazia handi baten gainean oinarritzen dira (Azurmendiren arabera). Kontua ez da, beraz, geu euskaldunok listoagoak izatea, ez; kontua da pentsalari espainolen falazia hori (zehatz-mehatz hori) agertaraztea, kritikaren bidez. Guztion onerako.Falazia horretaz nahi nuke neuk ere zerbait idatzi, agian hurrengo batean.
David Moya says:
Azurmendiren liburua zure doktore-tesiaren aipu luze batzuekin hasten da, Pruden. Zu ere euskal idazleen taldean sartzen zaitudan arren, nik ez dut Champions League antzekorik antolatu nahi. Ene guraria beste arazo hau argitzea da ahaleginak aurreztu aldera: erlatiboki idazle andana duen gutxienen herri batean zenbat jende dihardu ideia originalak sortzen. Hamabi? Sei? Serioski diot. Antonio Elorzak dioena EL PAIS irakurtzen dugunon askori berdin zaigu. Euskal abertzaletasunaz uste duguna ez da haren iritzietan oinarritzen soilik. Eta txoriaren ikuspegitik, nola daiteke Labourd, Basse-Navarre eta Souleko egoera larria Ortega eta Gasset inoiz irakurri ez badituzte. Ala Espainiako Gerla zaleek futbola zelaian legez baino ezagutu ez bazuten.Poztu naiz jakiteaz egin omengo duzun kritika-saioa guztion onerako izango dela. JAKIN aldizkarian Olentzerori buruz idatzi duzuna arreta handiz irakurtzen ari gara lagunartean. Bejondeizula, Pruden. Zorionik ez.
Pruden Gartzia says:
Tira, aitor dut neu ere batzuetan nahi nukeena baino kriptikoago izaten naizela nire mezuetan, baina egia esan, David, zurea ere nahikoa kriptiko atera da, nire uste apalean.Beraz, jatorrizkoa argitzeari lotuko natzaio. Bada topiko bat intelektualen historia (Historia Intelektuala) lantzen duenen artean, alegia, funtsean bere lana pentsalari-sailkapen bat egitea dela, hau da, taula batean jarri 1.- Kant 2. Darwin 3. Marx 4. Freud… eta, ondorioz, eztabaida klasikoak izaten dira ea Marx Darwinen aurretik ala Freud-en atzetik paratu behar ote den, eta antzekoak. Berriz diot, hori topiko bat da disziplina akademiko horretan. Literaturaren historian ere oso antzera izaten da, baita Filosofiaren historian eta, nahi baduzu, Linguistikaren historian ere. Horregatik ez litzateke inor haserretu behar.Nire oharraren zentzua hauxe zen: ondo dago pertsonen arteko taulak egitea (“pentsalari-ligak”), baina ez zait gustatzen “nazioen” arteko taulak egitea (hots, 1. alemanak 2. ingelesak 3. italianoak… 23. espainolak… 47. euskaldunak…). Dirudienez, nire komentario hori ez zetorren zure mezuaren harira. Barkatu.Dena den, uste dut oharra pertinentea dela testuinguru zabalago batean. Hau da, neuk esango nuke askoz ere gehiago ikas daitekeela espainol nazionalismoaz Azurmendiri irakurtzen Jon Juaristiri irakurtzen baino, adibidez (nik neuk, espainol batek, euskaldun batek edo zelanda-berritar batek). Baina hori esanda, jakina, inork ez luke ulertu behar Juaristirenganako gaitzespenik; Juaristik Alemaniako erromantizismoaz sostengatzen dituen ideiak okerrak direla esateak berez ez dakar berarenganako gaitzespen pertsonalik. Neure ustez eztabaida maila horretan kokatzea mesedegarri da guztiontzat.Eta berriz diot, kontu horrek zeuk esan nahi zenuenarekin aparteko loturarik ez badu, barkatu, gaizki ulertu dizut, besterik gabe. Dena den, gaia gustatzen zait eta pozik irakurriko ditut zure komentarioak eta kritikak. Eta bi mila esker Olentzeroren artikuluaren laudoriogatik, honez gero inpresioa dut kafe bat ez, bi zor dizkizudala. Nahi duzunean (neu, pozik).
David Moya says:
Pruden,Zure erantzunak lotura zuzena dute nik esandakoekin. Jakina baietz. Eskerrak eman nahi dizkizut nire mezuari kriptiko deitzean erakutsi duzun errukiagatik. Esaterako, Champions League ordez World Cup jarri behar nuen, eta hala ere ongi ulertu duzu. Zeintzuk dira Historia Intelektuala egiten duten autore “ezagunenak”? Kutsu frantsesa hartzen diot halako disziplinari. Baina aitortzen dut zugandik izan dudala horren lehen berri.Niretzat zuekin internet bidez hitz egitea ohorea da. Ahalke kroniko baten eraginez kafea beti kontrako eztarritik sartzen zait.
Jurgi K. G. says:
Kaixo David: Historia intelektualaren sortzaile gisa Arthur Lovejoy estatubatuar ikertzailea aipatu ohi da. Dena dela ez da erraza historia intelektuala ildo bereko beste lerro batzuetatik bereiztea: artearen historia, ideia politikoen historia, filosofiaren historia, kulturaren historia…Lovejoy-ez gain (eta soilik autore kontsakratu bi aipatzearren) Isaiah Berlin britainiarrak ere ospe handia du. Nire iritzi pertsonalak zerbaiterako balio badizu, Berlini irakurri dizkiodan lanak oso onak iruditu zaizkit (argia da, ez ditu gauzak jakintzat ematen baizik dena azaltzen du, topikoak birplanteatzen ditu, idazkera atsegina darabil…).Historia intelektualaren inguruan gehiago ere luza gaitezke, baina, ardura ez badizu Joxe Azurmendiren liburura itzuli nahi nuke. Gustatu zaizu? zerk eman dizu atentzioa? (Galdera irakurri duten guztiei luzatzen diet)
David Moya says:
Barka berandu erantzutea, Jurgi. Azurmendiren liburua irakurri ez, eta besteren batek helduko ziola galderari uste bainuen. Eskerrik asko autoreon erreferentziengatik. Ene buruaren zuritzeko esan, Historia Intelektuala ordez Ideien Historia irakurri banu antz ingelesagoa hartuko niokeela. Zurikeriak.
Anonimoa says:
Nik arima espainolaren liburua irakurri gabe jarraitzen dut. Goetheren literarur unibertsalaz Azurmendik idatzi zuena, ordea, gabonetan hartu dut esku artean, gero Humboldti buruzkoekin jarraitzeko asmoz. Hala ere, Marxen inguruko galdera bat da beste mezu hau idaztera bultzatu nauena. Interneten irakurri dut karlista eta liberalez diharduen Marxen aipua apokrifoa izan daitekeela. Horrela amaitzen du delako aipuak: El tradicionalismo carlista tenía unas bases auténticamente populares y
nacionales de campesinos, pequeños hidalgos y clero, en tanto que el
liberalismo estaba encarnado en el militarismo, el capitalismo (las
nuevas clases de comerciantes y agiotistas), la aristocracia
latifundista y los intelectuales secularizados, que en la mayoría de
los casos pensaban con cabeza francesa o traducían –embrollando- de
Alemania. Zer uste edo dakizue? Urte (zaharrak) berri hau gutxienez erdipurdizkoa izan dakizuela.