Aurrekoan iruzkinduriko Santi Leoné-ren Euskal Herri imajinario baten alde liburuaren haritik, kontu gehigarri batzuk aipatuko ditut. Zer da Euskal Herri imajinarioa? Nola eraiki da historikoki? Zertan daude horren gaineko ikerketak?
Horiek dira, nire gusturako, Leoné-k bere liburu bestalde bikainean nahikoa landu gabe utzitako auziak. Nik ere ez ditut hemen merezi bezala landuko, baizik soilik zirriborratuko.
Ikerketa postmodernoak euskal historian
Imajinarioaren ikuspegia hein handiz jakintzaren inguruko egungo paradigma postestruktural / postmodernoari dago lotuta. Izan ere, garai batean, “Egia” historikoa bilatu nahi zen, dela XIX. mendeko ikertzaileen modu positibistan (batez ere gertaera politikoak aztertuz), dela XX. mende erdialdeko historialari estrukturalisten ildoan (historialari marxistak, Annales eskola, etab, nagusiki egitura sozial eta ekonomikoei eskaintzen ziotenak arreta).
Egungo paradigma postmodernoan, aldiz, “Egia” bezalako gauza potoloak albo batera utzi eta gehiago jotzen da diskurtsoak aztertzera, testu, sinbolo edo narrazio baten atzean dagoen historia, esanahiak, mekanismoak, helburuak eta eragileak zeintzuk diren argitzera. Hori da adibidez Leoné-k bere liburuan egin duena navarristen eta Nabarraldeko metanarrazioak deseraikitzean. Izatez ikerketa ildo horretan aditua da Leoné, eta memoria lekuen inguruko hainbat lan interesgarri eginak ditu (adibidez San Frantzisko Xabierrek sinbolo gisa izan dituen esanahien inguruan, edo foruek Nafarroako memoria leku gisa izan duten erabileraz).
Azterbide postmodernistak literatur kritikan du iturri nagusietako bat, eta izatez Euskal Herriko historiaren ikerketetara ere bide horretatik iritsi ziren paradigma honen lehen eraginak. Hola, aitzindarien artean Jon Juaristiren 1987 urteko El linaje de Aitor liburua aipa liteke. Bertan, XIX. mendeko literatura foruzalea aztertuz, euskal identitatea nola eraiki zen aztertzen zuen. Juaristiren lana, ordea, berez kalitate handikoa izan arren, bere asmo “desmitologizatzaile” militanteak zamatzen zuen: testuak deseraikitzeko tekniketan joera berrietan kokatu arren, abertzaleen “gezurra” salatu nahiak, paradigma zaharreko “Egian” sinestera eramaten zuen, “Egia” hau aski interesatua izanik.
Ikuspegi postmodernora modu beteagoan (eta akademikoagoan) egokitu zen Juan María Sánchez Prieto historialaria eta bere 1993ko El imaginario vasco liburukotea (mila bat orrialde). Honek ere, XIX. mendeko euskaldunen identitateari lotutako testuak aztertzen zituen, baina literarioak baino gehiago historiografikoak eta etnografikoak, bai Euskal Herrikoak zein Europan zeharrekoak.
Historialari izan gabe, Joseba Zulaika antropologoaren eragina ere aipa liteke ikuspegi postmodernoa Euskal Herrira ekartzen lagundu dutenen artean. Del cromañón al carnaval liburuan (1996), adibidez, haitzuloetako euskaldunei buruzko narratiba historiko-antropologikoa nola sortu zen ederki azaltzen du.
Halako aitzindariak eta nazioarteko eraginak tarteko, 1990eko hamarkadatik postmodernismoak euskal historialari askorengan izan du oihartzuna. Sarritan, ordea, azaleko eragina izan da, eta gutxi izan dira paradigma berriaren lanabes eta kontzeptuak behar besteko sakontasunaz baliatu dituztenak beren ikerketetan. Gutxi horietako bat da, hain zuzen, Leoné. Ikerketa ildo berean beste nafar gazte bat ere nabarmendu beharra dago, Iñaki Iriarte, bai euskaraz, zein gaztelaniaz
ekoitzi duena. Leoné eta Iriarte dira, nik ezagutzen
dudanetik, euskal historiografian bide postmodernoa modurik finenean
lantzen ari direnak une honetan, batez ere Nafarroako identitatearen inguruko gaiekin.
Beste nafar bat ere aipatu beharko nuke, Xabier Zabaltza. Euskal eta nafar identitateaz idatzi dituen lanak –Mater Vasconia tesia eta Gu, nafarrok saiakera besteak beste- biziki gomendatu dizkidate, baina aitortu behar dut ez ditudala oraindik irakurri. Nire mugak tarteko injustizia Zabaltzari ez ezik beste hainbat autoreri ere egingo diet, ez bainoa izen gehiago aipatzera euskal historialari postmodernoen zerrendatxo honetan (merezi dutenak egongo badira ere).
Baiezta dezakedana da historiografia postmodernoaren ildotik, hainbat gai jorratu direla: euskal identitatearen eraikuntza literaturan, diskurtso antropologikoetan, historiografian, nafar/euskal/espainiar identitateen arteko harremana memoria lekuetan…
Adibide bat: euskal lurraldetasuna
Teoriarekin luzatu naiz eta bada garaia Euskal Herri imajinarioaren etsenpluren bat azaltzeko. Azkueri buruzko tesia idazten ari nintzenean ohartu nintzen XIX. mendean egun jakintzat ematen dugun “euskal kanon nazionala” finkatu gabe zegoela hainbat arlotan.
Adibidez, gaur egun “Euskal Herria” hitza aipatzean zazpi probintziek osaturiko mapa imajina dezakegu. Edo mapa hori ikustean berehala identifikatzen dugu eta badakigu zein lurralderi dagokion. Aldiz 1890 urteko euskaldunei zazpi probintzien mapa bat erakutsi izan bagenie ia inork ez zuen jakingo zer zen hura. Garai hartan egon bazegoen euskalduntasun ideia bat, baina ideia horren baitan ez zen sartzen zazpi probintzien mapa.
Izan ere, garai hartan praktikoki ez zen halako maparik existitzen. Salbuespenetako bat Bonaparte printzeak 1863 urtean egindako euskalkiena zen, zazpi probintziak biltzen zituena. Baina mapa horren oso tirada txikia egin zen eta oso jende gutxik ezagutzen zuen. Azkuek, adibidez, ez zuen 1899 urtera arte (hogeita hamabost urte zituen orduan) sekula ikusi. Eta hori bera garaiko euskaltzaleen artean mugitzen zela eta hainbat dokumentu ibili zituela esku artean.
Are gehiago: “Euskal Herria” izena, hiztun arrunten ahotan bizi arren (hainbat bariante dialektaletan), jatorriz euskara mintzatzen zen lurraldeari egiten zion erreferentzia, ez zazpi probintzien osotasunari. Beraz Enkarterriak, Araba gehiena eta Nafarroaren hegoaldea, XIX. mendeko euskaldun arrunt batek ez zituen Euskal Herritzat joko, baizik Erdal Herritzat. Izatez garaiko euskaldun gehien-gehienek jakin ere ez zuten jakingo euskararen lurralde eremua zehazki noraino heltzen zen.
Pertsona ikasi beraien artean euskal lurraldetasun ideia aski finkatu gabe zegoen: hirurak bat, laurak bat, zazpiak bat… Lelo hauek pertsona berberak erabil zitzakeen. Ohartzekoa da nolanahi ere zazpiak bat leloa ez zela agertu 1892 urtera arte. Lehenago, jakina, pertsona ikasi batzuk aipatua zuten zazpi euskal probintzia zeudela (Axular, Larramendi, Abadia…), nahiz autore guztiak ez etorri bat definizio horietan (Oihenartek adibidez Akitania osoa zuen euskal lurraldetzat). Nolanahi ere kuriosoa da ikustea irurac bat leloa 1763 urtetik bueltaka zebilen bitartean, zazpi probintzien batasun ideia ez zela lelo gisa finkatu ehun urte geroagora arte.
Laburbilduz: euskal lurraldetasun ideia “kanonikoa”, hau da, argia, zehatza, edozein euskaldunek identifika zezakeena, ez zen existitzen 1890 aldera. Egon bazeuden euskal lurraldetasun ideia lauso batzuk, baina nahiko nahasiak (herritar arrunten Euskal Herri ideia linguistikoa, irurac bat, provincias vasco-navarras…). Imajinario territoriala geroztik joan da finkatzen eta sinbolo argietan materializatzen (zazpi probintzien mapa, zazpiak bat leloa, Euskal Herria izena), eta gaur erreferentzia ezaguna da edozein euskaldunentzat.
Ondorioa
Euskal identitatea eta kultura, ez da “hor”, “berez”, “betidanik”
dagoen gauza bat. Ezta antzina argi zegoen zerbait (Nafarroa
independentearen garaian, edo historiaurrean, edo beste noizbait) eta
orain “berreskuratu” behar duguna ere. Lurraldetasun ideia eraikiz joan den bezala beste horrenbeste gertatzen da hainbat konturekin: XX. mendean zehar bihurtu direla euskal identitate elementu kanonikoak, edozeinek “euskal” gauza gisa identifikatzen dituenak:
- Ikurrina (Sabino Aranak 1894an Bizkairako sortua)
- “Euskal” pertsona izenak (batzuk osoki asmatuak, beste batzuk inork oroitzen ez zituen testu zaharretatik atereak)
- Euskara batua (ofizialki 1968an sortua)
- “Euskal” kantak (Ez dok amairu moduko mugimenduek 1960-1970etan sortuak edo ezagun bihurtuak)
- Txalaparta (Gipuzkoako herri jakin batzuetan baino ezagutzen ez zena)
- Olentzero (Gipuzkoa-Nafarroa arteko zonalde batekoa)
- “Euskal” pastela (jatorriz Lapurdi aldekoa)
- …
Horiek guztiak eta gehiago egungo euskal nortasun politiko, kultural edota folklorikoarekin lotzen ditugu. Baina ez da beti hala izan. Historia hurbilean sortuz, asmatuz, aldatuz, eraikiz, hedatuz, joan dira, batzutan eztabaida eta gatazka artean. Hori da Euskal Herri imajinarioa. Eta historialari gisa on litzateke imajinario hori aztertzea, deseraikitzea, ulertzea.
Pruden says:
Aitortu behar dut oso mesfidatia naizela “paradigma posmoderno” edo “metanarratiba” bezalako kontzeptuekin, gure artean Joseba Zulaika batek, edo Joseba Gabilondo batek, adibidez, behin eta berriro hizpidera ekarriak. Eta orain Santi Leonék. Eta badiridu Jurgi Kintana ere horretara apuntatu zaigula…
Mesfidatia izateak ez du arbuiatzailea esan nahi, jakina. Hor daude, adibidez, Edward Said-en lanak, adibidez Orientalism, edo Culture and Imperialism, (jatorrizkoan, neuk biak gaztelaniaz irakurri baditut ere). Miresgarriak. Baina, testu eta metatestuen analisiez haratago, Saidek behin eta berriro azpimarratzen zuen oinarrizko abiapuntua: Mendebaldeak mundu arabiarra inbaditu, konkistatu eta erruki gabe ustiatzen duela. Testuen analisia Historiaren barruan integratzen da, hura desagertarazi gabe.
Beste hitz batzuekin, Historia ez da “metanarratiba” bat. Geuk liburuak idazten ditugu, ez besterik, ados, baina geuk deskribatzen dugun gizartea erreala da, hortxe da, ez da testu bat.
Eta honez gero, Jurgi, zuri buruari galdezka ibiliko zara zertara datorren erretolika hau guztia. Honetara: ez dut uste Euskal Herriaren eta mundu arabiarraren (edo Palestinaren) artean ganorazko paralelismorik posiblea denik, inondik inora, baina hemen ere metanarrazioaren arbolak ez dezala Historairen basoa ezkuta. Basoa ez da imajinarioa, hortxe dago eta.
Nonbaiten irakurri dut gaur egungo krisi ekonomikoa deskriba daitekeela honela: espekulazio finantziero basatiak ahantzarizi zuen, nonbait, moneta gauza konbentzionala dela (“metatestu” bat), baina ekonomia bera ez dela konbentzionala, erreala baizik.
Jurgi says:
Kaixo PrudenAurrekoan idatzi nuen parraplada luzeraren ostean pentsatzen hasia nintzen irakurle guztiak uxatu edo seko utzi nituela. Eskerrak zu behintzat hor zauden. Eta saltsarako gogoz.Aitortu behar dizut irribarrea eragin didala zure mezua irakurtzeak. Ez nuen pentsatuko nor eta zu postmodernismoa kritikatzen ikusiko zintudanik. Gure adiskide komun batek behinola kontatu zidan gai hauetaz zurekin eztabaidan luze aritu ostean azkenean halako zerbait esan zizula: “eta nire ukabil hau, zer? konprobatu nahi al duzu konbentzio bat ote den?”Orain badirudi rolak aldatuta darabiltzagula. Eta tentagarria egiten zait postmodernista papera neuk hartu eta zure hitzak errebatitzara jolastea. Baina ez dut egingo. Ez dut egingo, batetik ni ez naizelako postmodernista ona (hau da, ez ditudalako behar besteko fineziaz eta zehaztasunez menperatzen joera honen tresna kontzeptualak); eta bestetik funtsean berdintsu pentsatzen dugulako: postmodernismoaren ekarpenak interesgarriak dira eta kontuan hartu behar ditugu; baina horrek ez du esan nahi testuen eta metatestuen atzean ezer ez dagoenik. Izatez postmodernismoa karikaturizatzea litzateke esatea joera honentzat dena dela testua eta soilik testua. Jarrera hori muturreko postmodernista batzuk defenda dezakete, baina ez guztiek, ezta segurki hoberenek ere (zuk zeuk aipatzen duzu Edward Said-en etsenplua). Nire enfokea bada, zurea bezala, eklektikoa da. Eta ikerketa estrukturalista onak gustatzen zaizkidan bezala, ikerketa postmodernista onak ere gustatzen zaizkit. Horregatik aipatu ditut Leoné-ren eta Iriarteren lanak: joera honen baitan eredugarriak iruditzen zaizkidalako. Uste dut bide horretatik sakontzea emankorra izan daitekeela euskal historiografian. Ez paradigma bakar eta esklusibo gisa inposatzeko, baizik ikerketa lerro gisa (lerroetako bat bezala) oraindik asko eskain dezakeelako.
Xabier says:
tEskerrik asko, Jurgi, artikuluarengatik, zer pentsatua eman dit. Nire ustez hobetu litekeen xehetasun baten iruzkina egingo dizut. Hau diozu:
«”Euskal” kantak (Ez dok amairu moduko mugimenduek 1960-1970etan sortuak edo ezagun bihurtuak)»
Baina euskal hitzak «euskara» esan nahi duen neurrian, ez da oso zuzena hori, «euskal kanta abertzaleak/nazionalistak» litzateke termino zehatzagoa. Eta, bestalde, Euskal Herriaren abertzaletasunezko euskal kanten sortzaile handia askoz lehenagokoa dugu: Iparragirre.
Gero, Euskal Kantagintza Berriak (Labeguerie aitzindari zutela, Ez Dok Amairu baino lehenagotik) abertzaletasunaren berpizkundea ekarri zuen, eta areagotzea ere bai: Iparragirreren «Hara Espainia, lur hoberikan…» hura, pentsaezina litzateke Kantagintza Berriko kideen artean.
Pruden says:
Barkatu konfiantza, Xabier, baina harrituta utzi nauzu: nire adineko edozein abertzalek dakien bezala, hirurogei-hirurogeita hamarreko “kanta abertzaleak” gaztelania ederrean kantatzen ziren eta euskarazkoak baino arrakasta handiago zuten (ziur aski). Hara, nork ez du gogoratzen “Si subes al monte Artxanda”, “Era un gudari”, “Carrero Blanco”, “Irrintzi intrepido”, “Hola, Franco” … Horiek ziren kanta abertzaleak, mutil, eta ez Lourdes Iriondorenak, zeinaren inspiratzaile nagusiak gehiago bilatu behar dira Bob Dylanek edo Joan Baezek deskateatutako mugimenduan orduko abertzaleen horizonte kulturalean baino.
Egia da, (ziur aski) garai horretan euskarazko kanta “modernoak” kantatzen zutenen artean ezinezkoa zela aldez edo moldez abertzalea ez zen norbait aurkitzea, baina oker ez banago Iparragirre karlista (eskuindarra, beraz) Frantziatik bota zuten kalerik kale “La Marseillaise” kantatzen aritzeagatik! Ez dirudi oso logikoa…
Neuk bi aldiz pentsatuko nuke artistei etiketa politiko errazak ipintzen hasi aurretik. Normalean ez dute kuadratzen.
Azken oharra: aspaldi-aspaldi ohartarazi zigun Amurizak “euskal musika” baltzikuak (i.e. balsak), pasodobleak, rantxerak eta habanerak zirela adin batetik gorako euskaldun gehien-gehienentzat.